Cambodja. Nederlandse jurist in opspraak bij Rode-Khmertribunaal

Journalist en fotograaf Michael Klinkhamer volgde vijf jaar lang vanuit Phnom Penh het internationale Cambodja-tribunaal in Phnom Penh dat een aantal kopstukken van de Rode Khmer voor de rechter bracht. Hij interviewde en fotografeerde er ook de Nederlandse advocaat Victor Koppe, verdediger van Nuon Chea, Broeder nr. 2 van Pol Pot’s schrikbewind.

Koppe is nu in opspraak gekomen.

Een analyse van toedracht en hoofdrolspelers.

tekst en fotografie: Michael Klinkhamer©

Illustraties: Peter Klashorst©

Demasqué voor Advocaat van de Duivel Victor Koppe

 De rekening komt altijd

In Cambodja komt de rekening uiteindelijk altijd zeggen expats in Phnom Penh vaak. En bij het bespreken van de laatste rel over het Khmer Tribunaal kijken ze elkaar veelbetekenend aan.

Die rekening is nu gepresenteerd aan de Nederlandse advocaat Victor Koppe. Op 15 december kwam de Cambodjaanse advocatenorde naar buiten met het verbijsterende nieuws dat Koppe sinds 2016 de voor genocide terecht staande Nuon Chea illegaal heeft verdedigd. Een maand eerder was de 92-jarige Chea tot levenslang veroordeeld wegens zijn aandeel aan de genocide door de Rode Khmer waarbij tussen 1975 en 1979 ongeveer 1,7 miljoen Cambodjanen het slachtoffer werden.

Victor Koppe in het moeras van het Rode-Khmertribunaal. ©Peter Klashorst

Koppe, zo stelt de Cambodjaanse balie, verdedigde al twee jaar illegaal omdat hij was uitgeschreven bij de orde van advocaten in Amsterdam. Inschrijving in het thuisland van de advocaat is volgens de Cambodjaanse advocatenorde en de autoriteiten die onder auspiciën van de VN voor het tribunaal verantwoordelijk zijn een vereiste. Het besluit betekent dat Koppe per direct is ontslagen bij het door de VN opgerichte en gesteunde Tribunaal dat als ECCC (Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia ) door het leven gaat. Het ontslag van de advocaat maakt nietigverklaring van het vonnis tegen Chea een reële mogelijkheid.

Koppe heeft inmiddels erkend dat hij wegens zijn emigratie naar Cambodja om zijn cliënt volledig te kunnen bijstaan was uitgeschreven uit Nederland en daarmee ook was geschrapt uit de orde van advocaten in Amsterdam. Maar volgens zijn advocaat en ex-echtgenote Britta Böhler was die uitschrijving al langer bekend en is sprake van een onfrisse manoeuvre van de Cambodjaanse Orde met als doel de als zeer lastig bekendstaande Koppe definitief uit te schakelen als verdediger bij het Tribunaal.

Politieke advocaten

De nu 54-jarige Koppe studeerde rechten aan de Universiteit van Utrecht en aan de University of Virginia School of Law in de VS en hij studeert internationale betrekkingen aan het Instituut Clingendael.
In 1989 werd hij beëdigd als advocaat. Tien jaar later krijgt hij samen met zijn (nu ex-)echtgenote Britta Böhler het etiket van ‘politieke advocaten’ en landelijke bekendheid. Hun advocatenbureau is juridisch toevluchtsoord voor onder meer krakers, actievoerders, asielzoekers en terreurverdachten. Koppe zelf komt prominent in de media met zijn verdediging van islamitische terreurverdachten als de Hofstad-groep en Samir A.

Koppe en kantoorgenoot Michiel Pestman worden in 2010 uit meerdere kandidaten gekozen voor de verdediging van Nuon Chea. Beiden weten bij hun vertrek naar Phnom Penh nog vrijwel niets over Cambodja. Het land staat al decennia onder politieke druk, is na langdurige oorlogen en volkerenmoord in de greep van China en Vietnam. De binnenlandse politiek wordt gedomineerd door machtspelletjes, de rechterlijke macht staat niet bekend om zijn onafhankelijkheid.

Het tweetal opereert met een gezonde Hollandse mentaliteit van ‘zeggen wat je denkt’, maar dat blijkt in Cambodja uit den boze. Tijdens de eerste dag van de zitting die dan nog onder leiding is van zijn confrère Michiel Pestman, besluit Pestman in korte broek en met een broodtrommeltje in zijn rugzakje op de sportfiets naar het prestigieuze tribunaal te fietsen voor het oog van de internationale pers. Alleen de allerarmsten of toeristen fietsen in Cambodja. Een beetje advocaat komt keurig in pak en per Lexus met chauffeur naar zijn werk in dit conservatieve land.

Eigenlijk gaat het hier al volledig mis. Als daarna Michiel Pestman tijdens die zelfde eerste zittingsdag direct de frontale aanval opent op het tribunaal en nieuwe eisen gaat stellen ter verdediging bij de rechters en leden van het huidige Cambodjaanse regime wil oproepen ter getuigenis, is de toon definitief gezet.

De Cambodjaanse setting

Het huidige bewind heeft namelijk slechts vier oorlogsmisdadigers aan het Tribunaal aangeboden, een fractie van de duizenden moordenaars tijdens het Rode-Khmerbewind. Pol Pot is de dans ontsprongen en stierf een natuurlijke dood diep in de jungle van Cambodja aan de Thaise grens in 1998.

De machthebbers van nu met zelf een verleden als Rode Khmer zijn niet van plan de vuile was verder uit te hangen. En zijn zeer zeker niet onder de indruk van een Hollandse jongeman in korte broek op de fiets.
De oer-Hollandse mentaliteit van doe maar gewoon is in de Cambodjaanse cultuur onbekend.

Pol Pot stierf in vrijheid diep in de jungle in zijn bunkerhuis in 1998

De ongeschreven bedoeling is om de algemene lijn van het tribunaal en van de aanklagers te volgen en hier en daar een op- of aanmerking te maken, maar niet het scenario te gaan verstoren. Immers de verdachten zijn schuldig en de zaak dient correct te worden uitgevoerd en het vonnis staat bij voorbaat vast. Het Tribunaal is in feite een showproces van $300 miljoen waarbij iedereen het spel dient mee te spelen. Na negen jaar zijn er in 2018 totaal drie veroordelingen uitgesproken…

Pestman en Koppe zien dat bij hun entree echter heel anders. Ze gaan ambitieus te werk en willen eerst bewijzen zien en getuigen horen. Pas dan is het aan de rechters om te vonnissen. Natuurlijk hebben zij bij de start van het proces gelijk door de “onafhankelijkheid” van het tribunaal aan te vechten en hun positie als internationale verdediger te laten gelden. Maar de plaats van handeling is niet Den Haag. Het proces van hun leven, de verdediging van een van de grootste oorlogsmisdadigers, vindt plaats in Phnom Penh, in het hol van de leeuw.

De Cambodjaanse politieke leiders laten zich duidelijk gelden als de Tribunaal-zaken hen niet bevallen. Zo wordt de eis van Pestman om Heng Samrin, de toenmalige persoonlijke assistent van Nuon Chea, als getuige te horen, niet ingewilligd. De voormalige Rode Khmer is thans President van de Nationale Assemblee, het parlement. Cambodja’s sterke man, premier Hun Sen – al sinds 1985 aan de macht – is niet gediend van dit soort waarheidsvinding. Het voor het Tribunaal halen en beschuldigen van meer kaderleden van de Rode Khmer leidt volgens hem tot een hernieuwde burgeroorlog. Dat argument is al jaren zijn beproefde stokpaardje.

Koppe moet solo

Voor Pestman gaat het dan snel bergafwaarts. Hij en zijn meegereisde gezin worden privé geïntimideerd. Pestman besluit dat in Cambodja blijven te grote persoonlijke risico’s oplevert. Hij draagt de verdediging over aan de op het eerste oog wat mildere en introverte Koppe.

‘Everyone gets everything he wants. I wanted a mission, and for my sins, they gave me one.’ — Captain Willard.  Apocalypse Now.

Victor Koppe in 2013. Man met een missie. ©Michael Klinkhamer

Dit is Cambodja en de Mekong-rivier stroomt langzaam maar gestaag verder als Victor Koppe met zijn twee levensgezellen, twee kleine hondjes,  samenwoont in een ruime villa in Phnom Penh. Gescheiden van zijn tweede huwelijk en officieel naar Cambodja geëmigreerd stort hij zich volledig op zijn werk.

Ik ontmoet hem voor een interview en fotosessie voor het eerst in januari 2013 als hij aan de vooravond staat van wat hij ‘de zaak van zijn leven’ noemt. Hij oogt in zijn hippe T-shirt als de studentikoze versie van Kapitein Willard, de militair uit de film Apocalypse Now, in burgervermomming op missie om een super misdadiger uit de gevangenis te krijgen. Hij denkt op dat moment nog dat de klus in twee jaar tijd geklaard kan zijn en zal een strakke verdediging gaan voeren.

We zien elkaar daarna nog regelmatig in het nachtclub circuit van Phnom Penh. In de Pontoon, een beruchte nachtclub, danst Koppe in het gezelschap van mooie vrouwen en het ritme van de lokale Cambodjaanse dreunmuziek de hete tropische nachten weg. Dat het proces van de eeuw nog jaren zal duren is in feite een meevaller voor hem. Cambodja bevalt Koppe uitstekend en hij is van plan om er altijd te blijven. Leve het tribunaal!

‘I am beyond their timid lying morality, and so I am beyond caring.’ — Captain Willard

Sympathy for the devil

Helaas echter wacht de Cambodjaanse bevolking al 35 jaar op enige vorm van rechtspraak om hun verlies en diepe verdriet een plaats te kunnen geven. Cambodja is sinds 1979 en tot op de dag van vandaag een zwaar getraumatiseerd land.
Helaas voor deze slachtoffers en nabestaanden sleept de zaak jarenlang door en lijkt het alsof het recht nooit zal komen.
Het team verdedigers onder leiding van Koppe doet zijn werk. Het proces vertragen waar mogelijk is, namens de verdachten op te roepen tot hernieuwde onderzoeken en daarbij de aangebrachte ten laste gelegde moorddadige gebeurtenissen te bagatelliseren.

Koppe gaat verder dan dat. In de VPRO-documentaire “Defending Brother No.2” verklaart hij oprechte sympathie voor de schurk Nuon Chea te voelen. Hij is volgens de advocaat eigenlijk niet meer dan een alleraardigste oude man.

Bij een werkbezoek in het voormalige Rode Khmer martel- en verhoorcentrum S-21 straalt Koppe een hautaine minachting uit over wat hem wordt verteld door een ervaren museumgids. Hij uit sterke twijfels over het aantal moorden dat daar heeft plaatsgevonden. Vijftienduizend? Volgens Koppe kunnen het er niet meer dan vijfduizend zijn. Tienduizend foto’s en verklaringen van de ‘daders’ ontbreken. Voormalig ‘staffotograaf’ van de Rode Khmer Nhem En wordt onder ede gehoord en zegt niet te weten waar die overige 10.000 negatieven en foto’s zijn gebleven.
Punt voor de verdediging!

Slachtoffers zijn woedend

Ik spreek in 2013 tijdens het proces in het voormalige martelcentrum S-21 een van de gevangenen van de Rode Khmer, Chum Mey, nu 85 jaar oud. Hij kan zijn woede nauwelijks de baas. Al die verloren jaren, en dan zo lang moeten wachten op het vonnis tegen de beul die hem heeft gemarteld en zijn gezin, familie en kinderen heeft laten lijden en heeft afgenomen!

Gelaten zit Chum Mey nog iedere dag in de nu tot museum verklaarde gevangenis en verkoopt er een boekje met zijn verschrikkelijke levensverhaal als één van de zeven  overlevenden van de ruim 15.000 mensen die het niet kunnen navertellen. Hij hoopt voor zijn dood mee te maken dat de moordenaars de straf krijgen die  ze al jaren geleden hadden moeten ontvangen. Levenslang!

Chum Mey een van de 7 overlevenden van S-21 wacht in 2013 nog steeds op gerechtigheid. ©Michael Klinkhamer

It’s impossible for words to describe what is necessary to those who do not know what horror means. Horror. Horror has a face and you must make a friend of horror. Horror and moral terror are your friends. If they are not, then they are enemies to be feared.’ — Colonel Kurtz

© Painting by Vann Nath one of the handful of prisoners who survived the S-21 Prison under the Khmer Rouge Regime

Geschiedschrijving aanpassen

Het verlangen van de slachtoffers naar gerechtigheid staat haaks op het doel van Koppe. Hij zegt de geschiedschrijving over het bewind van de Rode Khmer te willen toetsen aan wetgeving en waar mogelijk feitelijk aan te passen. Objectieve waarheidsvinding door het Tribunaal moet zijn van volkerenmoord beschuldigde cliënt ontlasten van onwaarheden. Zo ontdekt hij dat een massa-executie van soldaten van de voormalige regering Lon Nol niet direct is verordonneerd door zijn cliënt maar door een andere ‘warlord’ en tegenstander binnen de top van de Rode Khmer. Voor sommige wandaden was Nuon Chea de regie kwijt ook omdat er ook constant aan zijn machtspositie werd gezaagd door ambitieuze Khmer-Rouge-kaderleden,  is zijn verdediging. Het lukt Koppe uiteindelijk deze zware beschuldigingen voor zijn cliënt van tafel te werken.

Het tribunaal is volgens Koppe een farce, de aanklagers noemt hij incompetent en corrupt, laat hij ieder die het maar horen wil luid en duidelijk weten. Het wordt hem niet in dank afgenomen, Koppe wordt door Cambodjaanse autoriteiten en betrokkenen bij het Tribunaal op alle mogelijke manieren tegengewerkt en soms zelfs vernederd met het uitzetten van zijn microfoon en het afwijzen van procedures om toch te proberen aan te tonen dat veel getuigen onbetrouwbaar blijken te zijn wanneer Koppe blijft doorvragen. Dit leidt soms tot onbegrip en emoties bij de lokale Cambodjanen die het proces zelf kunnen volgen via de publieke tribune en televisie.

De enige persoon voor wie Koppe uiteindelijk nog compassie voelt is de beklaagde, zijn cliënt Brother nr.2, lijkt het. Ze zitten immers in hetzelfde smerige schuitje. In de VPRO-documentaire ‘Defending Brother Nr.2’, zien we dat Koppe al snel Oom of ‘Pou’ in het Khmer mag zeggen tegen Nuon Chea, een intiem koosnaampje in Cambodja. Hij kijkt hem uiterst vriendelijk en respectvol aan tijdens zijn celvisites.

Op de verjaardag van Oom Nuon Chea koopt hij zowaar een kostbaar Boeddha-beeldje voor hem, stammend uit ongeveer dezelfde tijd dat Oom zijn gruweldaden uitvoerde en het Cambodjaanse volk verhongerde en pasgeboren baby’tjes werden doodgeslagen tegen de ‘killing tree’. Uit dezelfde tijd ook dat de duizenden slachtoffers of in de ogen van Oom Nuon Chea toen “de vijanden van het volk” lagen te vergaan in de dampende moerassen van de ‘killing fields’.

Nuon Chea~ Into the heart of Darkness ©Peter Klashorst

‘The horror. The horror.’ — Colonel Kurtz

Broeder nr. 2, beul van Rode Khmer

Nuon Chea wordt op 19 September 2007 gearresteerd in zijn huis in Pailin, een stadje dicht aan de Thaise grens, dat voor kort een van de laatste bastions van de politiek en militair uitgerangeerde Rode Khmer was.
Hij is dan 81 jaar oud, leeft een eenvoudig leven in een traditioneel huisje op palen met zijn vrouw. Hij eist eenmaal opgesloten in Phnom Penh een onafhankelijk tribunaal van de regering. Hij ziet de uitkomst van zo’n tribunaal helder en onaangedaan voor zijn immer achter zwarte zonnebril schuilgaande ogen. Per slot van rekening kent Nuon Chea veel van de huidige machthebbers persoonlijk.

Ambitie en fanatisme hebben hem gebracht tot de topuitvoerder en harde hand van de communistische doctrine. Tijdens verhoren en voor zijn arrestatie in de documentaire Enemies of the People uit 2010 laat de nu vriendelijke ogende opa goed merken niets maar dan ook niets terug te nemen van zijn demonische visie. Zo verklaart hij het vertrappen (‘Crushing the Enemy’) van de vijand als noodzakelijk. Hij ziet zichzelf nog immer als een groot nationalist en patriot die door gepassioneerde liefde voor ‘Kampuchea’ werd gedreven.
Hij zou het precies weer zo doen!

Enemies of the People~S21

You have to have men who are moral… and at the same time who are able to utilize their primordial instincts to kill without feeling… without passion… without judgment… without judgment! Because it’s judgment that defeats us. Uit: Kapitein Kurtz~The Heart of darkness

Droom van de internationale jurist

Voor Victor Koppe leek in 2013 deze zaak een droom die uitkomt. Meer prestige binnen het strafrecht is er in zijn vakgebied niet. Vergelijkingen met het Neurenberg-proces en oorlogsmisdadigers als Hermann Göring zijn snel gemaakt. Wat is er mooier voor een internationale jurist dan aan waarheidsvinding te doen en met het belang van de beschuldigde ook de geschiedenis en het recht te dienen?

In Cambodja wilde Koppe precies dat bij het Tribunaal bereiken door aan te voeren wat hij heeft ontdekt en weten te bewijzen. Daarna zal hij uit de advocatuur stappen en zijn leven richten op het bestuderen van de geschiedenis, vertelde hij onlangs in De Wereld Draait Door. Koppe werd door een met stomheid geslagen Adriaan van Dis aangestaard en snel door Matthijs van Nieuwkerk weggeschakeld. Door naar een vrolijker item. Het onderwerp is gewoon te groot voor vijf minuten op de Nederlandse televisie.

Wat velen misschien onderschatten is de onderliggende duizenden jaren oude Cambodjaanse cultuur en de vele etnische en culturele achtergronden van dit oude Angkor-Khmer-rijk. Die complexiteiten maken het niet eenvoudig voor een buitenstaander zelfs na jaren van studie om dit land en het conflict met de Rode Khmer echt goed te begrijpen. Waar kwam die zelfgenocide vandaan vragen velen zich nu nog af.

Een interessantere internationale rechtszaak is er in de wereld niet.’ ©Michael Klinkhamer

Koppe: ‘Het gaat over een ideologie die een groot deel van de vorige eeuw enorm heeft beïnvloed, het communisme.’

‘Kampuchea’ zoals Cambodja tijdens het bewind van de Rode Khmer werd genoemd was in die korte vier jaar meegesleept in de communistische dogma’s van Marx, Lenin en natuurlijk de Chinese leider Mao Zedong en de revolutionaire ideologieën van de in feite experimenterende idealisten als Pol Pot en mannen als Nuon Chea.

Dat daarbij mensen als machines en onderdeeltjes van een groots communistische heilstaat moesten figureren tegen imaginaire vijanden, inclusief zichzelf en hun families doet nu niet meer ter zake, maar is historisch ook een onderdeel van de Khmer-cultuur. Hoe is anders ooit de Angkor-Wat-tempel gebouwd?
Niet uit vrije wil, maar met de zweep en voor de goden!

‘You’re an errand boy, sent by grocery clerks, to collect a bill.’ — Colonel Kurtz

Uiteindelijk komt het proces op 16 november 2018 tot de veroordeling levenslange gevangenisstraf voor misdaden tegen de menselijkheid. Dezelfde straf krijgt Nuon Chea nog eens voor genocide. Hij stond terecht voor heel zware misdrijven, zoals de massamoord op de Cham-minderheid in het grensgebied, zuiveringen, martelkampen, slavernij.
Aan dat alles is hij schuldig bevonden.

Een hecht pact van ontkenningen

Voor de Nederlandse advocaat die in het moeras van de geschiedenis en de jungles van het onbeschrijfelijke Cambodjaanse lijden een aantal jaren heeft mogen wroeten met zijn cliënt Nuon Chea komt er nog een emotionele ontlading. Bij Koppe heeft het gebeuren diepe sporen en ontluistering achterlaten en het besluit om uit de advocatuur te stappen. De advocaat zegt daarover: ‘Op het moment dat een zaak politiek wordt is het recht kansloos.’

Er ontstond tussen Koppe en Brother Nr.2 een hecht pact van ontkenningen en een verbeten strijd om de aanklachten te bevechten. Een dans op de rand van de vulkaan met op de achtergrond de stille getuigen van die miljoenen doodshoofden die lijken te glimlachen in de “killing fields”

Miljoenen doodshoofden die lijken te glimlachen in de “killing fields”©Michael Klinkhamer

Met het demasqué voor de advocaat van de duivel en diens zogeheten illegale verdediging lijkt de bekende Cambodjaanse rekening definitief te zijn gekomen voor Victor Koppe.